Zygmunt Berling

---

Życiorys

Młodość

Zygmunt Berling, syn Michała oraz Aurelii z domu Russek, wzbudza wiele zainteresowania wśród badaczy ze względu na niejasności dotyczące jego daty, miejsca urodzenia i pochodzenia. Na przykład, w różnych źródłach można spotkać się z dwiema lokalizacjami jako jego miejsce narodzin: Limanowa lub wieś Dąbrówka Niemiecka. Nieliczni autorzy twierdzą, że rodzina Berlingów może mieć korzenie niemieckie bądź szwedzkie, a pewne dokumenty wskazują na ich przynależność do kościoła kalwińskiego. Z kolei sam Zygmunt w czasach młodości zaznaczał w formularzach szkolnych, że jego wyznanie to judaizm. W „Roczniku Oficerskim 1928” zapisano, że urodził się 29 kwietnia 1896 roku, podczas gdy w wydaniu z 1932 roku widnieje data 27 kwietnia 1896 roku.

Berling miał piątki rodzeństwa, w tym braci Henryka, Mariana oraz Adama, a także siostrzyczki Wandę i Emilię. Po rozpoczęciu nauki w 1904 roku uczęszczał do szkoły powszechnej, a następnie do II Gimnazjum w Nowym Sączu, gdzie 2 lipca 1915 roku złożył maturę. W trakcie edukacji w szkole włączył się w działalność organizacji „Filarecja” oraz od roku 1913 przynależał do Związku Strzeleckiego, co pozwoliło mu na zdobycie zasadniczego przeszkolenia wojskowego.

I wojna światowa

Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku Zygmunt zdecydował się na ochotniczy zaciąg do Legionów Polskich. Rozpoczął swoją służbę w 2 pułku piechoty w ramach II Brygady Legionów, gdzie pełnił rolę zastępcy dowódcy plutonu, biorąc aktywny udział w kampanii karpackiej. W czasie walk odniósł rany w potyczkach pod Mołotkowem oraz Rafajłową. Po okresie leczenia, jako sierżant, objął stanowisko szefa kompanii etapowej. Później został przydzielony do 4 pułku piechoty w składzie III Brygady, gdzie w sierpniu 1915 roku ukończył szkołę oficerską, uzyskując stopień chorążego i dowodząc plutonem, a następnie 9 kompanią. W listopadzie 1916 roku awansował na podporucznika.

Podczas tzw. kryzysu przysięgowego, zamiast zostać internowany, wstąpił do Polskiego Korpusu Posiłkowego, stając się dowódcą kompanii w batalionie uzupełniającym. Po bitwie pod Rarańczą, w lutym 1918 roku, został internowany w obozie w Dułowie na Zakarpaciu, skąd był zwolniony w kwietniu 1918. Następnie do listopada tego samego roku służył w armii austro-węgierskiej.

Dwudziestolecie międzywojenne

Wraz z końcem I wojny światowej, w listopadzie 1918 roku, Berling wstąpił do Wojska Polskiego, dostając przydział do odtworzonego 4 pułku piechoty Legionów, gdzie pełnił funkcję dowódcy kompanii marszowej jako porucznik. Już od stycznia 1919 roku brał udział w walkach o Lwów i Gródek Jagielloński w opozycji do Ukraińców. W lutym 1920 roku przyznano mu awans do stopnia kapitana, a podczas wojny z bolszewikami wyróżnił się w obronie Lwowa przed Armią Czerwoną. W międzyczasie studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, uzyskując absolutorium w listopadzie 1921 roku.

3 maja 1922 roku został zweryfikowany w stopniu kapitana, uzyskując starszeństwo z dniem 1 czerwca 1919 roku i 263. lokatą w korpusie oficerów piechoty. W tym samym roku odznaczono go krzyżem srebrnym Orderu Virtuti Militari, a 22 lipca 1922 roku zatwierdzono jego stanowisko dowódcy III batalionu 59 pułku piechoty w Inowrocławiu. W latach 1923–1925 uczęszczał na Kurs Normalny w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie, pozostając oficerem 59 pułku piechoty. 31 marca 1924 roku awansowano go do stopnia majora. Po ukończeniu kursu, 1 października 1925 roku, przeniesiono go do dowództwa 15 Dywizji Piechoty w Bydgoszczy, gdzie objął stanowisko szefa sztabu. Jako majora, wziął aktywny udział po stronie Józefa Piłsudskiego podczas przewrotu majowego.

W lutym 1927 roku stał się szefem Oddziału Ogólnego Sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie, a na początku 1930 roku objął stanowisko szefa wydziału w Biurze Ogólno-Organizacyjnym Ministerstwa Spraw Wojskowych. 2 grudnia 1930 roku otrzymał tytuł podpułkownika, a w styczniu 1931 roku znowu powrócił do Krakowa, jako szef sztabu Okręgu Korpusu Nr V. W okresie 1932–1935 pełnił funkcję zastępcy dowódcy 6 pułku piechoty Legionów w Wilnie. Wiosną 1937 roku dowodził 4 pułkiem piechoty Legionów w Kielcach, aż do marca 1939 roku, kiedy to został przeniesiony w stan spoczynku.

Wkrótce po zwolnieniu, 16 marca 1939 roku, pożegnał żołnierzy, którzy mieli pełnić zadania w Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. W styczniu tego samego roku płk Stefan Rowecki wydał pozytywną opinię służbową na temat Berlinga, rekomendując jego awans na pułkownika, jednak wkrótce jego zdanie zmieniło się, a Berling został przeniesiony w stan spoczynku 31 lipca 1939 roku. Okoliczności tego odejścia z wojska pozostają niejasne, a pewne źródła wskazują na możliwe zaniedbania służbowe.

II wojna światowa

W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku Berling przebywał bez przydziału, mimo wielokrotnych starań o mobilizację. Udał się do Brześcia, a stamtąd do Wilna, gdzie po agresji ZSRR na Polskę, 4 października 1939 roku został aresztowany przez NKWD, co zaowocowało pobytem w obozie w Starobielsku do roku 1940. Decydując się na współpracę z NKWD, udało mu się uniknąć tragicznych konsekwencji zbrodni katyńskiej. Po likwidacji obozu starobielskiego trafił do Pawliszczew Bor, a następnie do obozu jenieckiego NKWD w Griazowcu.

W listopadzie 1940, po przyjęciu obywatelstwa ZSRR, Berling został skierowany do willi NKWD w Małachówce, gdzie jego zadania obejmowały weryfikację polskich oficerów w kontekście przyszłej polskiej dywizji w Armii Czerwonej. Jego lojalność wobec ZSRR zaowocowała szeregiem działań, w tym współautorstwem nawołującej deklaracji do Józefa Stalina w marcu 1941 roku. Po ataku Niemiec na ZSRR Berling oraz dwunastu innych oficerów polskich złożyli manifest do szefa NKWD, Ławrientija Berii, oferując walkę w szeregach Armii Czerwonej.

W wyniku układu Sikorski-Majski dołączył do formowanej Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa, przy tym został wydelegowany przez NKWD do zadań związanych ze zbieraniem informacji o antysowieckich działaniach. Berling otrzymał stopień podpułkownika i objął stanowisko szefa sztabu 5 Dywizji Piechoty, a następnie szefem bazy ewakuacyjno-zaopatrzeniowej w Krasnowodsku. W jego ocenie, oddziały Wojska Polskiego powinny pozostać w ZSRR i brać udział w walkach na froncie wschodnim.

Po ewakuacji Armii Polskiej do Iranu, Berling zdecydował się pozostać w ZSRR, co zostało uznane za dezercję. Gen. Anders rozkazał jego degradację i wydalenie z Wojska Polskiego, a w lipcu 1943 roku Wojskowy Sąd Polowy skazał go na karę śmierci zaocznie jako dezertera. Sąd orzekł, że Berling zbiegł z Armii Polskiej, by wstąpić do Armii Sowieckiej, co godziło w państwowy byt niepodległego Państwa Polskiego. Wyrok ten jednak nie wszedł w życie, gdyż nie został zatwierdzony przez Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, gen. Kazimierz Sosnkowski.

W maju 1943 roku Berling był jednym z organizatorów 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Awansowany na generała brygady przez Józefa Stalina, stał się dowódcą tej dywizji, z którą walczył w bitwie pod Lenino. W marcu 1944 roku objął dowództwo 1 Armii Polskiej na terenie ZSRR, co przyczyniło się do jego zaangażowania w proces formowania struktur wojskowych.

Berling wchodził w konflikt z komunistami, reprezentowanym przez Centralne Biuro Komunistów Polski, włączając w to Wandę Wasilewską. Był oskarżany o antysemityzm oraz tendencję do marginalizacji roli oficerów politycznych. W swoich Tezach numer 1 wskazał, że powojenny ustrój Polski winien bazować na strukturach wojskowych z wykluczeniem partii politycznych. Takie działania stały się powodem do dalszej nieufności wobec niego. Wypowiadając się, Stanisław Radkiewicz zauważył: „(…) wojsko wyślizguje się z naszych rąk. Nawet kontroli nie mamy, gdy Rola wyjeżdża, wszystko zostaje w ręku Berlinga”.

30 stycznia 1944 roku, w ramach uroczystości upamiętniających ofiary zbrodni katyńskiej, w swoim przemówieniu Berling obarczył Niemców odpowiedzialnością za te zbrodnie: „Mamy obecnie broń w ręku, broń daną nam przez zaprzyjaźnionego sojusznika, przez Związek Radziecki, na który Niemcy nieudolnie usiłowali przerzucić zbrodnię tu przez nich dokonaną”. Późnij jednak w swoich wspomnieniach przypisał te wydarzenia ZSRR jako odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku Berling dowodził 1 Armią Wojska Polskiego podczas starań o sforsowanie Wisły oraz przejęcie przyczółka w rejonie Dęblina i Puław. Został zastępcą Naczelnego Dowódcy WP w stopniu generała dywizji 22 lipca 1944 roku. W okresie powstania warszawskiego, po przejściu przez Armię Czerwoną i 1 Armię WP warszawskiej Pragi, musiał wydawać rozkazy jednostkom do przeprawy na Czerniaków, Powiśle oraz Żoliborz, by zyskać bliską współpracę z powstańcami. Spotkał się jednak z niedoborem wsparcia ze strony Armii Czerwonej, co wpłynęło na niepowodzenie tej operacji.

Berling w trakcie tych działań popełnił szereg błędów operacyjnych, co przyczyniło się do poniesienia porażek – źle zaplanował rozdzielenie środków potrzebnych do forsowania rzeki Wiśle oraz nie zadbał o odpowiednią kadencję oficerów sztabowych, co mogłoby wpłynąć na właściwe dowodzenie.

Biorąc pod uwagę zawirowania polityczne, Berling był zwolennikiem współpracy z Armią Krajową oraz przyjęcia jej członków do Wojska Polskiego. Ostatecznie, 27 lipca 1944 roku wydał rozkaz wezwany do rozbrojenia oddziałów AL, AK i BCh oraz ich włączenia do 1 Armii Wojska Polskiego, co miało na celu konsolidację sił. Instrukcja polityczna zapewniała, że „Dla wszystkich żołnierzy AK są szeroko otwarte podwoje Wojska Polskiego, wszystkie stanowiska wojskowe i szkoły wojskowe”.

Osobisty rozkaz Stalina, wydany 30 września 1944 roku, skutkował odwołaniem Berlinga ze stanowiska dowódcy 1 Armii WP. Wokół przyczyn tego działania narosło wiele spekulacji, w tym legendy sugerujące, że była to reakcja na decyzję Berlinga w zakresie wsparcia powstania warszawskiego. Jednak w rzeczywistości odwołanie miało miejsce na podstawie wcześniejszych rozkazów wydawanych przez gen. Michaiła Malinina. Berling narażony był jednak na polityczne zawirowania, związane z postępowaniem Biura Politycznego KC PPR oraz Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w kontekście jego dalszej kariery military.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Gen. Berling mógł wrócić do Polski jedynie po sfałszowanych przez PPR wyborach do Sejmu Ustawodawczego i po podpisaniu przez siebie zobowiązania, które uniemożliwiało mu zabierania głosu w sprawach politycznych. 10 lutego 1947 roku powrócił do kraju, ubiegając się o wstąpienie do PPR, jednak jego wniosek spotkał się z odmową. Z racji tego zaangażował się w organizowaniu Akademii Sztabu Generalnego, obejmując to stanowisko 12 kwietnia 1947 roku, które piastował do czasu odwołania 8 października tego samego roku. Jednakże wrócił na to stanowisko w latach 1948-1953, kiedy kadra akademicka tej instytucji składała się z wielu przedwojennych oficerów oraz osób związanych z Armią Krajową i Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie (wymieniając m.in. gen. Heliodora Cepę, gen. Józefa Kuropieskę, czy płk Jan Rzepecki, płk Franciszka Skibińskiego). W 1953 roku, ze względu na stan zdrowia, przeszedł na emeryturę.

W późniejszych latach po wojnie Berling piastował stanowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie Gospodarstw Rolnych oraz w Ministerstwie Rolnictwa, a następująco, w latach 1957-1970 był wiceministrem leśnictwa oraz inspektorem generalnym łowiectwa, a dodatkowo przewodniczącym Naczelnej Rady Łowieckiej. Dopiero w 1963 roku wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Uczestniczył także w pracach Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, gdzie był wiceprezesem Rady Naczelnej. Zmarł, a jego miejsce spoczynku to Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie (kwatera 4A-1-29).

Życie prywatne

30 stycznia 1920 roku, dowódca Okręgu Generalnego „Kielce”, pozwolił Zygmuntowi Berlingowi na zawarcie związku małżeńskiego z Kazimierą z domu Chodnikiewicz (1898–1981). Z tego małżeństwa przyszło na świat czworo dzieci. Córka Zygmunta z pierwszego małżeństwa, Krystyna Barbara (1927–2015), pełniła rolę sanitariuszki podczas powstania warszawskiego.

20 czerwca 1934 roku Zygmunt Berling zakończył swoje pierwsze małżeństwo, a zaledwie cztery miesiące później, 20 października, w Turdzie zawarł związek małżeński z Rumunką, Jolandą Magyarosi. Niestety, małżeństwo to zakończyło się rozwodem po zaledwie kilku miesiącach.

Trzecią żoną Berlinga była Maria Mika (1918–1994), która była sekretarką Wydziału Wojskowego ZG ZPP. Z tego związku urodził się syn, Krzysztof (1943–1996).

Awanse

W historii kariery Zygmunta Berlinga, awanse pełnią kluczową rolę, świadcząc o jego postępach i zasługach.

• chorąży – 20 sierpnia 1915,
• podporucznik – 1 listopada 1916,
• porucznik – 1918,
• kapitan – 1920 ze starszeństwem z 1 czerwca 1919,
• major – 31 marca 1924 ze starszeństwem z 1 lipca 1923 i 82. lokatą w korpusie oficerów piechoty,
• podpułkownik – 1932 ze starszeństwem z 1 stycznia 1931,
• pułkownik – 1 maja 1943,
• generał brygady – 10 sierpnia 1943,
• generał dywizji – 22 lipca 1944,
• generał broni – 7 października 1963.

Ordery i odznaczenia

Zygmunt Berling odznaczał się niezwykłymi osiągnięciami, za które został uhonorowany wieloma orderami i odznaczeniami. Poniżej przedstawiamy listę jego wyróżnień:

• Order Budowniczych Polski Ludowej (1974),
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1966),
• Order Krzyża Grunwaldu I klasy (uchwała KRN z 15 marca 1944),
• Order Sztandaru Pracy I klasy (dwukrotnie: 1956 i 1964),
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
• Order Krzyża Grunwaldu III klasy,
• Order Sztandaru Pracy II klasy,
• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 6040 (1922),
• Krzyż Niepodległości (6 czerwca 1931),
• Krzyż Walecznych (dwukrotnie, przed 1932),
• Krzyż Walecznych (po 1939),
• Złoty Krzyż Zasługi (10 listopada 1928),
• Medal Zwycięstwa i Wolności 1945,
• Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju” (1967),
• Odznaka Grunwaldzka,
• Odznaka Kościuszkowska,
• Złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1969),
• Złota Odznaka „Za pracę społeczną dla miasta Krakowa” (1973),
• Order Lenina (ZSRR, dwukrotnie),
• Order Przyjaźni Narodów (ZSRR, 1973),
• Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR),
• Medal jubileuszowy „Dwudziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR),
• Medal jubileuszowy „25-lecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR),
• Medal jubileuszowy „Trzydziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (ZSRR),
• Gwiazda Krzyża Walecznych (nadana przez Stowarzyszenie Polaków Członków Ruchu Oporu we Francji).

Opinie o generale Berlingu

Opinie dotyczące generała Zygmunta Berlinga są zróżnicowane i często kontrowersyjne. Stefan Kisielewski, w swoim liście, który napisał do redaktora Jerzego Giedroycia w 1962 roku, poruszył istotne wątki związane z postacią Berlinga oraz jego rolą w historii Polski.

Cytat: „Oburza mnie zawsze, gdy we wspomnieniach emigracyjnych oficerów czy polityków pomijany jest czy spotwarzany np. generał Berling. Wszakże fakt, że ten z legionowych przecież formacji się wywodzący oficer pozostał w Rosji i potrafił znaleźć wspólny język z komunistami, miał dla losu Polski ważniejsze znaczenie polityczne (a więc i praktyczne, bo polityka decyduje o praktyce) niż działalność najbardziej bohaterskich oficerów polskich na Zachodzie.”

W tych słowach Kisielewski zwraca uwagę na to, jak istotne jest zrozumienie kompleksowych relacji między różnymi kierunkami polskiej polityki w okresie powojennym oraz na znaczenie Berlinga dla kształtowania się tych relacji.

Upamiętnienie

Na cześć generała Zygmunta Berlinga wiele miejsc w Polsce otrzymało jego imię, w tym ulice, mosty oraz placówki edukacyjne. W latach 1981–1998 jego imię nosił most Łazienkowski w Warszawie. W 1985 roku, na terenie stolicy, odsłonięto pomnik poświęcony tej postaci. Jednakże, w związku z wprowadzeniem w 2016 roku tzw. ustawy dekomunizacyjnej, pomnik został objęty decyzją o usunięciu, z terminem wykonania do końca 2019 roku. Niestety, 4 sierpnia 2019 roku pomnik został przewrócony, a jego wizerunek uległ zniszczeniu. Miejski konserwator zabytków m.st. Warszawy ogłosił, że nie będzie on odbudowany, a pozostałości zostaną przekazane do muzeum.

W ciągu kilku dni po zniszczeniu pomnika, przewodniczący Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Włodzimierz Czarzasty, zwrócił się 8 sierpnia 2019 do prezydenta Warszawy, Rafała Trzaskowskiego, z apelem o odbudowę zniszczonego pomnika. Również Bohdan Piętka, znany publicysta związany z narodowym ruchem, wyraził krytykę wobec decyzji o usunięciu monumentu. Na Cytadeli w Poznaniu znajduje się również pomnik Zygmunta Berlinga.

Postać generała Zygmunta Berlinga została uwieczniona w radzieckim filmie wojennym „Żołnierze wolności” z 1977 roku, w reżyserii Jurija Ozierowa, gdzie zagrał go aktor Tadeusz Schmidt. Poza tym, pojawia się też w polskim filmie wojennym „Do krwi ostatniej” z 1978 roku, wyreżyserowanym przez Jerzego Hoffmana, w którym postać Berlinga odgrywał Wojciech Pilarski. W 1988 roku Roman Wionczek stworzył film fabularny „Generał Berling”, w którym ponownie w roli głównej wystąpił Wojciech Pilarski.

Warto również wspomnieć, że w 1981 roku wybity został medal upamiętniający Zygmunta Berlinga, który został zaprojektowany przez Edwarda Gorola. Ten medal jest symbolicznym hołdem dla dokonania generała, które miało na celu utrwalenie jego dziedzictwa w polskiej historii.

---

Oceń: Zygmunt Berling

---